Όρθρος

Ο όρθρος είναι χρονικό διάστημα λίγο πριν από την ανατολή του ήλιου. Είναι μέρος μέτρησης της ημέρας που κληρονομείται από τη ρωμαϊκή περίοδο και διατηρείται ακόμη στον Χριστιανισμό (Ορθοδοξία, Καθολικισμός, Αγγλικανισμός, Λουθηρανισμός κ.ά.). Συγκεκριμένα, το 24ωρο αρχίζει από την αρχή της νύχτας και χωρίζεται σε 7 καιρούς: τρεις της νύχτας (εσπέρας, μεσονύχτιο και όρθρος) και τέσσερις της ημέρας (α´ ώρα, γ´ ώρα, στ´ ώρα και θ´ ώρα).

Στη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας, Όρθρος ονομάζεται η πρωινή ακολουθία που τελείται πριν από τη Θεία Λειτουργία, αν και μπορεί να τελεσθεί και ανεξάρτητα κατά τις πρωινές ώρες. Η Εκκλησία το πρωί ξεκινά τη λατρεία της με την ακολουθία του όρθρου, που είναι από τις αρχαιότερες στον χώρο της.

Ο χρόνος «όρθρου βαθέος» (Λκ. 24,1) ή «πρωί, σκοτίας έτι ούσης» (Ιω. 20,1), κατά τον οποίο οι Μυροφόρες διαπίστωσαν το θαυμαστό γεγονός της αναστάσεως του Χριστού, υπήρξε πιθανότατα η καταβολή της ακολουθίας του Όρθρου, όπως φαίνεται και από σχετική εντολή του επισκόπου Καρχηδόνος Κυπριανού. Στις Αποστολικές Διαδοχές υπάρχει η παραίνεση για ορθρινή προσευχητική σύναξη.

Η αρχή της βρίσκεται στην πράξη του ιουδαϊκού ναού και στην ιδιωτική προσευχή των Εβραίων, την οποία ακολουθεί και ο Χριστός, όπως μαρτυρείται και στο Ευαγγέλιο. Αλλά και στην ορθόδοξη λατρεία βλέπουμε ήδη από τον 4ο αιώνα η ακολουθία του Όρθρου να είναι διαμορφωμένη.

Η ακολουθία του Όρθρου αποτελούνταν αρχικά από ψαλμούς, ωδές, αναγνώσεις και ευχές. Κατά τους τρεις πρώτους χριστιανικούς αιώνες εξελίχθηκε από τους μοναχούς, ιδιαίτερα τους ιεροσολυμίτες, και εισήχθη στον Ναό της Αναστάσεως. Στη συνέχεια διαδόθηκε από τους προσερχόμενους σε αυτόν προσκυνητές σε όλον τον χριστιανικό κόσμο. Από τον 7ο αιώνα μ.Χ. παγιώνεται η τυπική διάταξη του Όρθρου στις μονές και τους ναούς, με τις ανάλογες προσαρμογές και τυπικές διατάξεις που προβλέπονται ανάλογα με την ημέρα και την εορτή.

Η ακολουθία του Όρθρου είναι μία δοξολογία και ευχαριστία στον Χριστό. Επίσης είναι μία παράκληση προς τον Κύριο με την ανατολή της καινούργιας ημέρας. Συγχρόνως είναι η καλύτερη πνευματική προετοιμασία για τη Θεία Λειτουργία, που θα επακολουθήσει μετά το πέρας της ακολουθίας του Όρθρου. Ο Όρθρος είναι μία ακολουθία δοξολογίας και ευχαριστίας προς τον Θεό, που αξίωσε τον άνθρωπο να διέλθει τη νύχτα και να δει και πάλι το φως της ημέρας, που είναι τύπος του αληθινού φωτός, του Χριστού. Επίσης είναι μία δέηση για την ευλογία των έργων του ανθρώπου, που θα πραγματοποιηθούν κατά τη διάρκεια της ημέρας. Κατά τις ημέρες δε που η Εκκλησία τιμά Αγίους ή ενθυμείται γεγονότα από τη ζωή του Χριστού ή της Παναγίας, ο Όρθρος εμπλουτίζεται με ύμνους που τιμούν και υμνούν τα εορτάζοντα πρόσωπα ή παρουσιάζουν τη σημασία για τη ζωή της Εκκλησίας και του πιστού των γεγονότων που εορτάζονται.

Υπάρχουν τρεις τύποι Όρθρου:

α) Της Κυριακής

β) των Δεσποτικών, Θεομητορικών και των εορταζομένων Αγίων εορτών

γ) των καθημερινών.

Τού Όρθρου προηγείται ο Εσπερινός, το Απόδειπνο και το Μεσονυκτικό.

Τυπική διάρθρωση της ακολουθίας του Όρθρου

«Ευλογητός ο Θεός...», [Τρισάγιον, «Κύριε ελέησον» (12άκις), «Δεύτε Προσκυνήσωμεν...»]

δέησις υπέρ τού αρχηγού τού κράτους: [Ψαλμοί 19 και 20], Τρισάγιον, «Σώσον Κύριε...»

Εξάψαλμος: Ψαλμοί 3, 37, 62, 87, 102, 142· Ειρηνικά

τα αντίφωνα «Θεός Κύριος...» (τετράκις). «Ευλογημένος ο ερχόμενος...» - Ευλογητάρια (τετράκις)

Απολυτίκια.

Καθίσματα τού Ψαλτηρίου[1]

Αντίφωνα των Αναβαθμών, Προκείμενο, «Τού Κυρίου Δεηθώμεν»

Εωθινό Ευαγγέλιο, Θεοτοκίο, Δοξαστικό

Ο 50ος Ψαλμός της Μετανοίας («Ελέησόν με ο Θεός...»), Δοξαστικό, Θεοτοκίο, Ιδιόμελο τού Πεντηκοσταρίου, «Σώσον ο Θεός...»

Ο Κανόνας (εννέα ή τριών ωδών)· καταβασίες· η θ' ωδή της Θεοτόκου

Εξαποστειλάρια

Αίνοι: Ψαλμοί 148 «Αινείτε τον Κύριον...», 149, 150 «Αινείται τον Θεόν... Πάσα πνοή...»· οι τελευταίοι 4, 6 ή 8 στίχοι έχουν στιχηρά - Δοξαστικό, Θεοτοκίο

Δοξολογία Μεγάλη ή Μικρή - Εκτενής Δέηση - Πληρωτικά

Απόστιχα Αίνων, 3 ή 4 με Δοξαστικό και Θεοτοκίο

«Αγαθόν το εξομολογείσθαι...» και Τρισάγιο (μόνο στη Μικρή Δοξολογία)

Απολυτίκιο, Εκτενής Δέηση, Απόλυση.

Μουσικολογικές παρατηρήσεις : Ο εξάψαλμος αναγιγνώσκεται. Τα απολυτίκια είναι: Αναστάσιμο (στον ήχο της ημέρας) , του εορτάζοντος Αγίου και της Θεοτόκου. Τα ευλογητάρια ψάλλονται πάντα σε πλάγιο του Α΄ ήχο. Οι Αναβαθμοί περιέχουν φράσεις από τους Ψαλμούς 119-133. Υπάρχουν 11 Εωθινά Ευαγγέλια, κάθε φορά αναγιγνώσκεται ένα, επάνω στην Αγ. Τράπεζα, και επαναλαμβάνονται κάθε 11 εβδομάδες. Ενόσω ψάλλεται ο 50ός ψαλμός, ο ιερέας περιφέρει το Ευαγγέλιο και το ασπάζονται οι πιστοί. Ο Κανόνας ψάλλεται στον ήχο της ημέρας. Μετά την 3η και την 6η ωδή ακολουθεί το κοντάκιο και ο οίκος (οι Κανόνες έχουν 3 ωδές την περίοδο του Τριωδίου). Ως καταβασίες του όρθρου ψάλλονται οι ειρμοί του Κανόνα του Ακαθίστου («Ανοίξω το στόμα μου...»), εκτός αν υπάρχει εορτή. Μετά από κάθε στίχο της θ' ωδής ψάλλεται το «Την τιμιωτέραν ...», ενώ ο ιερέας θυμιάζει την Αγ. Τράπεζα, τις εικόνες και κάθε πιστό. Τα Εξαποστειλάρια είναι 11. Οι Αίνοι ψάλλονται στον στον ήχο της ημέρας. Ψάλλεται ένα από τα 11 Δοξαστικά, εκτός αν είναι εορτή. Η Δοξολογία ψάλλεται στον ήχο του Δοξαστικού.

Τον Όρθρο διαδέχεται η Θεία Λειτουργία. Έπονται οι ακολουθίες της Α΄ 'Ωρας, της Γ΄ Ώρας, της ΣΤ΄ Ώρας, των Τυπικών και της Θ΄ Ώρας, που είναι η τελευταία ακολουθία τού 24ώρου (νυχθημέρου).

1. ΕΞΑΨΑΛΜΟΣ

Κατανυκτικὴ ἀνάγνωση (ὅλοι ἱστάμεθα ὄρθιοι), ἕξι ἐκ τῶν 150 ψαλμῶν τοῦ Ψαλτηρίου, τοὺς περισσότερους τῶν ὁποίων ἔγραψε ὁ Δαβίδ. Εἶναι συγχρόνως ὕμνος, δέηση καὶ προφητεία:3ος: Εἰκονίζει τὴ σταθερὴ ἐλπίδα τῆς ψυχῆς στὸ Θεό.37ος: Θρῆνος τῆς ψυχῆς γιὰ τὸ βάρος τῶν ἁμαρτιῶν.62ος: Ἁπαλὴ παρηγορητικὴ πρωινὴ προσευχή.87ος: Δέηση ψυχῆς τσακισμένης ἀπὸ τὶς συμφορές.102ος: Προσευχὴ εὐγνωμοσύνης γιὰ τὶς εὐεργεσίες τοῦ Θεοῦ.142ος: Θερμὴ παράκληση βοήθειας.

2. ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΑ

Σύντομα τροπάρια ποὺ περιγράφουν περιληπτικὰ τὴν ὑπόθεση τῆς ἑορτῆς. Λέγονται ἀπολυτίκια διότι ξεκινοῦν ψαλλόμενα ἀπὸ τὸν Ἑσπερινὸ πρὶν τὴν Ἀπόλυση καὶ μετὰ τὴ φράση τοῦ πρεσβύτη Συμεὼν ποὺ ἐπαναλαμβάνει ὁ ἱερεύς: «Νῦν ἀπολύεις τὸν δοῦλόν σου Δέσποτα...». Συνήθως εἶναι τρία: Τὸ πρῶτο εἶναι τοῦ Ἤχου τῆς ἡμέρας ἀναφερόμενο στὴν Ἀνάσταση, τὸ Δεύτερο στὸν Ἅγιο ποὺ ἐκείνη τὴν ἡμέρα ἑορτάζει καὶ τὸ τρίτο στὴ Θεοτόκο.

3. ΚΑΘΙΣΜΑΤΑ

Σύντομα τροπάρια τῆς Ἀναστάσεως στὸν ἦχο τῆς ἡμέρας. Ὀνομάζονται καθίσματα ἐπειδὴ οἱ πιστοὶ ἐκάθοντο γιὰ νὰ κατανοήσουν πιὸ ἄνετα τὰ βαθιὰ νοήματα ποὺ περιέχουν. Καὶ ἀποτελοῦσαν ἀνάπαυλα σὲ Ἀναγνώσεις μακρὲς ἀπὸ τὸ Ψαλτήριον τοῦ Δαβίδ.

4. ΕΥΛΟΓΗΤΑΡΙΑ

Ψάλλονται πάντα σὲ ἦχο Πλάγιο τοῦ Α´. Ἐκφράζουν τὴν κατάπληξη τῶν Ἀγγέλων, τῶν Μυροφόρων καὶ τῶν Ἀποστόλων γιὰ τὸ Θαῦμα τῆς Ἀναστάσεως καὶ καταλήγουν σὲ ὑμνολογία τῆς Ἁγίας Τριάδος καὶ τὸ ἐνθουσιῶδες «Ἀλληλούϊα».

5. ΑΝΑΒΑΘΜΟΙ

Ψαλμοὶ στὸν Ἦχο τῆς ἡμέρας, ποὺ διηγοῦνται τὰ μεγαλεῖα τῆς δημιουργίας καὶ μοιάζουν μὲ σκαλοπάτια ποὺ ἀνεβάζουν τὴ ψυχὴ πρὸς τὸν οὐράνιο Δημιουργό. Εἶναι ἐμπνευσμένα ἀπὸ τοὺς Ψαλμοὺς τῶν Ἀναβαθμῶν (119-133) ἀπὸ τοὺς ὁποίους ἔχουν πάρει πολλὲς ἐκφράσεις.

6. ΕΩΘΙΝΟ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ

Ἀναγιγνώσκεται μέσα στὸ Ἱερὸ Βῆμα, ὅπου ἡ Ἁγία Τράπεζα συμβολίζει τὸν Πανάγιο Τάφο καὶ ὁ ἱερεὺς τὸν Ἄγγελο ποὺ ἀναγγέλλει τὸ χαρμόσυνο γεγονὸς τῆς Ἀναστάσεως «καθήμενος ἐν τοῖς δεξιοις». Ὑπάρχουν ἕνδεκα Ἑωθινὰ Εὐαγγέλια. Μετὰ τὴν ἀνάγνωση τοῦ Εὐαγγελίου ὁ ἱερεὺς τὸ περιφέρει ἐντὸς τοῦ Ναοῦ γιὰ νὰ τὸ ἀσπαστοῦν οἱ πιστοί, ἐνῷ ψάλλεται κατανυκτικὰ ὁ 50ος ψαλμὸς τῆς μετανοίας συνήθως στὸν ἦχο τῆς ἡμέρας, ἀφοῦ προηγουμένως εἶχε ἀπαγγελθεῖ τὸ «Ἀνάστασιν Χριστοῦ θεασάμενοι», ἡ Διακήρυξη αὐτὴ τοῦ Μυστηρίου τῆς Θείας ἐνανθρωπήσεως καὶ τοῦ Πάθους καθὼς καὶ τοῦ μεγάλου Θαύματος τῆς Ἀναστάσεως ποὺ ἀποτελεῖ τὸν Θεμέλιο Λίθο τῆς Πίστεώς μας.

7. ΚΑΝΟΝΑΣ

Ψάλλεται στὸν ἦχο τῆς ἡμέρας καὶ περιέχει τροπάρια Ἀναστάσιμα, Σταυρώσιμα καὶ τῆς Θεοτόκου. Ἂν ἑορτάζεται Ἅγιος ὑπάρχει καὶ κανόνας τοῦ Ἁγίου. Μεσολαβοῦν τὰ Μεσώδια καθίσματα (συνήθως τοῦ Ἁγίου καὶ τοῦ γεγονότος τῆς ἡμέρας καὶ ἐπίκαιρο τροπάριο στὴν Ὑπεραγία Θεοτόκο, τὸ λεγόμενο Θεοτοκίον) καὶ ἀνάγνωση/ἀπαγγελία τοῦ Ἀναστασίμου κοντακίου καὶ τοῦ οἴκου (ὅλα του ἤχου τῆς ἡμέρας). Ἀναφέρονται (κοντάκιον καὶ οἶκος) στὴν Ἀνάσταση τοῦ Κυρίου καὶ τὶς συνέπειες αὐτῆς, ποὺ εἶναι ἡ Λύτρωση τοῦ ἀνθρώπινου γένους, ἀφήνοντας ἔτσι στοὺς ἐκκλησιαζομένους ἕνα ἄρωμα χαρᾶς ἀνακουφίσεως καὶ ἐλπίδας. Καταλήγομε στὸ Συναξάριο, ὅπου ἀπαγγέλλεται τὸ ἑορτολόγιο τῆς ἡμέρας.

8. ΚΑΤΑΒΑΣΙΕΣ

Ψάλλονται μεγαλοπρεπῶς συνήθως τὰ πρῶτα τροπάρια (εἱρμοί) τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου «Ἀνοίξω τὸ στόμα μου...». Ἂν εἶναι περίοδος Χριστουγέννων ἢ Κοιμήσεως Θεοτόκου ἢ Τιμίου Σταυροῦ ἢ Ἀναστάσεως ἢ Ὑπαπαντῆς ψάλλονται εἰδικὲς Καταβασίες. Ἔχουν πολλὲς φράσεις ἀπὸ τὴ Παλαιὰ Διαθήκη καὶ συγκεκριμένα ἀπὸ τὴ σωτηρία τῶν Ἑβραίων ἀπὸ τοὺς Φαραώ (ὅταν πέρασαν τὴν Ἐρυθρὰ Θάλασσα οἱ Ἰσραηλῖτες μὲ ἐπικεφαλῆς τὴν ἀδελφὴ τοῦ Μωυσῆ Μαριὰμ τραγούδησαν μὲ τύμπανα καὶ χόρεψαν τὴ σωτηρία τοὺς δοξάζοντας τὸ Θεό), τὴ σωτηρία τῶν τριῶν παίδων ἀπὸ τὴν Κάμινο κ.ἄ. Λέγονται καταβασίες διότι συνηθιζόταν οἱ ψάλτες νὰ κατεβαίνουν ἀπὸ τὰ στασίδια καὶ νὰ ψάλουν στὸ μέσον του Ναοῦ ἀτενίζοντας τὴν Ὡραία Πύλη.

9. Θ´ (ἐνάτη) ΩΔΗ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ

Ἐδῶ τελειώνουν οἱ καταβασίες μὲ τὴν «Τιμιωτέρα» ποὺ ἀπευθύνεται πρὸς τὴν Παναγία μὲ στίχους ἀπὸ τὸ Λουκᾶ Εὐαγγέλιον (ἐπίσκεψη τῆς Θεοτόκου στὴν Ἐλισάβετ), ἐνῷ ὁ ἱερεὺς θυμιατίζει τὴν Ἁγία Τράπεζα, τὰ Ἱερὰ Εἰκονίσματα καὶ ἕναν-ἕναν ὅλους τοὺς πιστούς.

10. ΕΞΑΠΟΣΤΕΙΛΑΡΙΑ

Σὲ ρυθμὸ περιγραφικὸ καὶ σύντομο ψάλλεται ἡ διήγηση τοῦ Ἑωθινοῦ Εὐαγγελίου. Εἶναι ἕνδεκα, ἀντίστοιχα πρὸς τὰ Εὐαγγέλια. Πῆραν τὸ ὄνομά τους ἀπὸ τὴ φράση τοῦ Ψαλμοῦ «ὁ ἐξαποστέλλων τὸ φῶς καὶ πορεύεται». Φράση σχετικὴ μὲ τὸν Ὄρθρο.

11. ΑΙΝΟΙ

Ψάλλονται στὸν ἦχο τῆς ἡμέρας. Ξεκινοῦν μὲ τὸ «Πᾶσα πνοή...» δηλαδὴ καθετὶ ποὺ ἀναπνέει, ὅλοι μας καὶ σὲ κάθε χρονικὴ στιγμὴ ἂς δοξολογοῦμε τὸν Κύριο. Τὰ τροπάρια αὐτὰ περιγράφουν λεπτομέρειες ἀπὸ τὰ γεγονότα τοῦ Πάθους καὶ τῆς Ἀναστάσεως στὸν ἦχο τῆς ἡμέρας. Ἂν ὑπάρχει καὶ ἄλλη ἑορτὴ συμπληρώνονται μὲ τροπάρια τῆς ἑορτῆς. Οἱ αἶνοι καταλήγουν στὸ Δοξαστικό. Εἶναι ἀργὸ τροπάριο ποὺ χρωματίζει μὲ τὴν ὡραιότατη μελῳδία τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς τὴν Ἀναστάσιμη περιγραφὴ τοῦ Ἑωθινοῦ Εὐαγγελίου. Φυσικὰ ἔχουμε ἕνδεκα Δοξαστικά. Ἂν εἶναι μεγάλη Ἑορτή, τὸ Ἀναστάσιμο Δοξαστικὸ τῆς Κυριακῆς ἀντικαθίσταται μὲ ἐκεῖνο τῆς Ἑορτῆς.

12. ΔΟΞΟΛΟΓΙΑ

Ψάλλεται στὸν ἦχο τοῦ Δοξαστικοῦ (σύμφωνα μὲ τὸ Τυπικὸ τῆς Μεγάλης του Χριστοῦ Ἐκκλησίας, ἢ στὸν ἤχο τῆς ἑβδομάδος), καὶ ἀποτελεῖ τὴν πανηγυρικὴ κατάληξη τοῦ Ὄρθρου. Ἔτσι οἱ χριστιανοὶ πλημμυρισμένοι ἀπὸ τὴ χαρὰ καὶ τὴν ἐλπίδα τῆς Ἀναστάσεως προσέρχονται μὲ κατάνυξη στὸ Μυστικὸ Δεῖπνο τῆς Ζωῆς. -

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ

Κατὰ τὴ διάρκεια τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς ὁ 50ος Ψαλμὸς (μετὰ τὸ Ἑωθινὸ Εὐαγγέλιο) ψάλλεται σὲ ἦχο πλάγιο τοῦ τετάρτου. Ἀκολουθοῦν στὸν ἴδιο ἦχο τὰ δυὸ κατανυκτικὰ τροπάρια «Τῆς μετανοίας ἄνοιξον...» καὶ «Τῆς σωτηρίας εὔθυνον...» καὶ κατόπιν σὲ ἦχο πλάγιο τοῦ δευτέρου «Τὰ πλήθη τῶν πεπραγμένων μοι δεινῶν...». Εἶναι ἀξιοπρόσεκτη καὶ προκαλεῖ ποκίλα συναισθήματα ἡ ἀλλαγὴ αὐτὴ τῶν ἤχων. Υπάρχουν δὲ καὶ εἰδικοὶ κανόνες καθὼς καὶ ὁρισμένες εἰδικὲς καταβασίες κατὰ τὴν Μεγάλην Τεσσαρακοστήν.