Λειτουργικά

                             Καταβασίες  ,  Κοντάκια  ,  Αποδόσεις , Ψαλτήριον , Κοινωνικά , κα. 

                                                                     Καταβασίες

  Με την ονομασία καταβασίες φέρονται ύμνοι της Ορδοθόξου χριστιανικής εκκλησίας που ψάλλονται στον Όρθρο .

  Ονομάζονται καταβασίες εκ του γεγονότος ότι τα παλιά χρόνια, οι ψάλτες κατέβαιναν από τα στασίδια τους και έψαλλαν τους ύμνους αυτούς στο μέσο του Ναού . Η παλαιά αυτή παράδοση , δηλαδή το να ψάλλονται οι καταβασίες στο μέσον του Ναού, έχει σήμερα εκλείψει .

  Οι καταβασίες είναι οι ειρμοί των Κανόνων των δεσποτικών και θεομητορικών εορτών. Εάν ψαλλεί ολόκληρος ο Κανόνας , τότε στο τέλος κάθε ωδής ψάλλεται ξανά ο ειρμός ως καταβασία. Αν δεν ψαλλεί ολόκληρος ο κανόνας, τότε οι καταβασίες ψάλλονται όλες μαζί μετά την ανάγνωση του Συναξαρίου . Εάν δεν υπάρχει εορτή μπορεί να παραλειφθούν όλες, εκτός δύο: την 8η καταβασία , που ψάλλεται μετά το Συναξάριον και την 9η καταβασία , που ψάλλεται μετά την 9η ωδή της Θεοτόκου .

Οι καταβασίες διακρίνονται σε δύο είδη από άποψη μέλους :

  1. οι σύντομες καταβασίες , καλούμενες και ειρμολογικές , που διακρίνονται από το μεγάλο και πλούσιο ρυθμικό μέλος τους και

  2. οι αργές καταβασίες , που χαρακτηρίζονται για το τεχνικότερο μέλος τους .

  Όλες οι καταβασίες συμπεριλαμβάνονται σε ειδικό βιβλίο με βυζαντινή σημειογραφία, που ονομάζεται "Ειρμολόγιο".

                                                                       Κοντάκιο

   Κοντάκιον λέγεται μία υμνογραφική σύνθεση που αποτελείται από το προοίμιο και τους οίκους , που έχουν πρότυπο το προοίμιο . Αποτελεί δε ιδιαίτερο είδος της εκκλησιαστικής ποίησης, που ιστορικά άκμασε τον 6ο αι. με τον Ρωμανό τον Μελωδό και τον 7ο αι. Για τη Βυζαντινή μουσική είναι , έπειτα από μακρόχρονη εξελικτική πορεία, το πρώτο μεγάλο και ολοκληρωμένο είδος της . Το νέο αυτό είδος πλούτισε την Ποίηση με έργα μεγάλα και ένδοξα και από τον 8ο αι. αντικαταστάθηκε από τον Κανόνα . Από τα μακροσκελή Κοντάκια επέζησε το προοίμιο ( κοντάκιο ) .

                                            Απόδοση εορτής

   Συνήθως η απόδοση της εορτής γίνεται μετά από οκτώ ημέρες . Απόδοση έχουν μόνο οι Μεγαλύτερες Εορτές της Εκκλησίας μας . Ουσιαστικά παρατείνεται η εορτή. Πως προέκυψε όμως η απόδοση των εορτών ;

   Πρόκειται για μια «κληρονομιά» του Μωσαϊκού Νόμου .

  Με ρητή διάταξη του Μωσαϊκού Νόμου, οι μεγάλες Ισραηλιτικές εορτές διαρκούσαν 8 ημέρες . ( Έξοδος 2/β: 15-19, Λευϊτικό 23/κγ: 36-39 και Αριθμοί 29/κθ: 35 ) . Αυτή τη συνήθεια την κληρονόμησε και η Χριστιανική λατρεία . Από πολύ ενωρίς επικρατούσε η συνήθεια , ( τουλάχιστον στην Εκκλησία των Ιεροσολύμων ) , να παρατείνεται ο εορτασμός των μεγάλων Χριστιανικών εορτών του Πάσχα , των Επιφανείων και της Πεντηκοστής για οκτώ ημέρες . Από θεολογικής πλευράς, αυτή η παράταση αποτελεί και μια υπέρβαση του ιστορικού / λειτουργικού χρόνου και μια πρόγευση της αιωνιότητας .

                                                                           Ψαλτήριον

   Είναι ένα από τα επτά ποιητικά-διαδακτικά βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης . Πήρε το όνομά του από το περιεχόμενό του , που είναι μία συλλογή 150+1 ψαλμών ( ο τελευταίος είναι άνευ αρίθμησης ) . Συγγραφείς του είναι ο προφήτης και βασιλιάς Δαβίδ ( για το ήμισυ των ψαλμών ), ο Άσαφ, οι υιοί Κορέ και ακόμη ένας άγνωστος δημιουργός . Χρόνος συγγραφής είναι τα έτη 1005-966 πΧ για τους ψαλμούς τού Δαβίδ , ενώ οι υπόλοιποι γράφτηκαν σε διάφορες εποχές .

   Μπορούν να χωριστούν σε είδη :

• ύμνοι : ψαλμοί 8, 19, 29, 33, 46, 47, 48, 76, 84, 87, 93, 96, 100, 103-106, 113, 114, 117, 122, 135, 136, 145-150.

• δεήσεις : α) συλλογικές: ψαλμοί 12, 44, 60, 74, 79, 80, 83, 85, 106, 123, 129, 137 β) ατομικές: ψαλμοὶ 3, 5-7, 13, 17, 22, 25, 26, 28, 31, 35, 38, 42, 43, 51, 54-57, 59, 63, 64, 69-71, 77, 86, 102, 120, 130, 140-143.

• δοξολογίες : ψαλμοὶ 18, 21, 30, 33, 34, 40, 65, 67, 68, 92, 116, 118, 124, 129, 138, 144.

• μικτὰ εἴδη : ψαλμοὶ 27, 31, 28, 57, 89, 119, 1, 112, 127, 25, 32, 37, 73, 2, 50, 75, 81, 82, 85, 95, 110.

ή σε ευχαριστείας, διδακτικούς, μετανοίας, πένθους, μεσσιακούς και εσχατολογικούς .

              Η διαίρεση των Ψαλμών σε 20

1. 1-8 2. 9-16, 3. 17-23, 4. 24-31, 5. 32-36, 6. 37-45, 7. 46-54, 8. 55-63, 9. 64-69, 10. 70-76 ,

11. 77-84, 12. 85-90, 13. 91-100, 14. 101-104, 15. 108, 16. 109-117, 17. 118 ( "Μακάριοι οι άμωμοι..." ) , 18. 119-133  ( Αναβαθμοί ) , 19. 134-142, 20. 143-151

              Οι εννέα ωδές

3. των Ισραηλιτών, αμέσως μετά τη διάβαση της Ερυθράς θαλάσσης ( Έξοδος, Κεφ. 15 )

4. τού Μωϋσέως, λίγο πριν αποβιώσει ( Δευτερονόμιον, 32 ) . Ως πένθιμη παραλείπεται

5. της προφήτιδος Άννας, όταν συνέλαβε τον Σαμουήλ, μετέπειτα κριτή ( Α΄ Βασιλειών , 2 )

6. τού προφήτου Αββακούμ ( Αββακούμ, 3 )

7. τού προφήτου Ησαΐου  ( Ησαΐας, 26 )

8. τού προφήτου Ιωνά ( Ιωνάς, 2 )

9. των Τριών Παίδων, όταν οδηγούντο στην κάμινο ( Δανιήλ, 3 )

10. των Τριών Παίδων, μέσα στην κάμινο ( Δανιήλ, 4 )

  είναι σύνθεση της ωδής της Θεοτόκου, όταν συνάντησε την Ελισάβετ και της ωδής τού προφήτου Ζαχαρίου, όταν γεννήθηκε ο υιός του Ιωάννης ο Πρόδρομος ( Λουκάς, 1 ) .

                                                  Κοινωνικά

 Τη Κυριακή - Αινείτε τον Κύριον έκ των ουρανών . Αλληλούια .

 Τη Δευτέρα - Ο ποιών τους αγγέλους αυτού πνεύματα και τους λειτουργούς αυτού πυρός φλόγα . Αλληλούια .

 Τη Τρίτη - Εις μνημόσυνον αιώνιον έσται δίκαιος . Αλληλούια .

 Τη Τετάρτη - Ποτήριον σωτηρίου λείψομαι και το όνομα Κυρίου επικαλέσομαι . Αλληλούια .

 Τη Πέμπτη - Είς πάσαν την γήν εξήλθεν ο φθόγγος αυτών και είς τα πέρατα της οικουμένης τα ρήματα αυτών . Αλληλούια .

 Τη Παρασκευή - Σωτηρίαν ειργάσω εν μέσω της γής , Χριστέ ο Θεός . Αλληλούια .

 Τω Σαββάτω - Μακάριοι , ούς εξελέξω και προσελάβου Κύριε και το μνημόσυνον αυτών είς γενεάν και γενεάν . Αλληλούια .

 Κατά δε την Διακαινήσιμον εβδομάδα και τας Κυριακάς της Πασχαλίου περιόδου ψάλλεται το : Σώμα Χριστού μεταλάβετε , πηγήν αθανάτου γεύσασθε . Αλληλούια .

    - Έν Δεσποτική ή Θεομητορική εορτή ή αποδόσει εορτής ψάλλεται το οικείον κοινωνικόν . ( εγκόλπιον Αναγνώστου και Ψάλτου ) .

  Απολυτίκια ονομάζονται τα σύντομα εκείνα τροπάρια, που περιέχουν σε περίληψη την υπόθεση ( ιστορία ) της τελούμενης εορτής .

  Θεοτοκίον ονομάζεται κάθε τροπάριο , που αναφέρεται στην υπεραγία Θεοτόκο , εξ ου και η ονομασία του .

                                                        Λειτουργικά βιβλία

  Λειτουργικά ονομάζονται τα βιβλία που χρησιμοποιούνται για την τέλεση των διαφόρων ιερών ακολουθιών της Εκκλησίας και τα οποία περιέχουν βιβλικά , υμνολογικά και προσευχητικά κείμενα ( αναγνώσματα, τροπάρια και ευχές ) .

  Ιστορικά , η αρχή των Λειτουργικών βιβλίων βρίσκεται ήδη στους πρώτους αιώνες της Εκκλησίας , οπότε έγινε αισθητή η ανάγκη ( και για χρήση των ίδιων των λειτουργών ) της καταγραφής των ευχών, όπως παρατηρούμε στη Διδαχή των Αποστόλων , κεφ. 9-10 ( τέλη του 1ου ή αρχές του 2ου αιώνα ) , στην επιστολή του Κλήμεντα Ρώμης προς Κορινθίους , κεφ. 59-61 ( τέλη 1ου αιώνα μ.Χ. ) και σε μεγαλύτερη έκταση στο ευχολόγιο του Σεραπίωνα ( 3ος αιώνας ) και κυρίως στις Αποστολικές διαταγές , βιβλία Ζ΄ και Η΄ ( αρχές 5ου αιώνα ) . Κατά το Μεσαίωνα ο αριθμός των ευχολογίων αυξήθηκε και προέκυψαν επιπλέον λειτουργικά βιβλία σε συνάρτηση με την άνθηση της υμνολογίας και προς την κατεύθυνση ενός σταθερότερου καθορισμού των διαφόρων λειτουργικών πράξεων και ακολουθιών , οι οποίες απέκτησαν καθολική ισχύ μετά την ανακάλυψη της τυπογραφίας .

  Τα λειτουργικά βιβλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας που βρίσκονται σήμερα σε χρήση είναι :

• Το Ευαγγέλιο ( το οποίο περιέχει περικοπές από τους τέσσερεις ευαγγελιστές Ματθαίο , Μάρκο , Λουκά και Ιωάννη ) .
• Ο Απόστολος ( που περιέχει περικοπές από τις Πράξεις των Αποστόλων και από τις Επιστολές τους ) .
• Το Αρχιερατικό ( το οποίο περιέχει τα μυστήρια και τις τελετές που τελούνται από Αρχιερέα ) .
• Το Ιερατικό  ( που περιέχει τις ακολουθίες που επιτελούνται από τους Ιερείς και τους Διακόνους ) .
• Το μικρό Ευχολόγιο ( που περιέχει τη διάταξη και τις ευχές του Εσπερινού , του Όρθρου , του Αποδείπνου , του μεγάλου και μικρού Αγιασμού , τις Ακολουθίες των άλλων μυστηρίων και άλλες ευχές για διάφορες περιστάσεις ) .
• Το μέγα Ευχολόγιο ( που περιέχει τις θείες λειτουργίες ) .
• Το Τριώδιο ( που περιέχει τις ακολουθίες από την Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου μέχρι το Μεγάλο Σάββατο . Ονομάζεται έτσι επειδή οι κανόνες του αποτελούνται συνήθως από τρεις ωδές και όχι από εννέα όπως επικράτησε μεταγενέστερα ) .
• Το Πεντηκοστάριο ( το οποίο περιέχει τις ακολουθίες των κινητών εορτών από την Κυριακή του Πάσχα μέχρι την Πεντηκοστή και τη μετά από αυτήν Κυριακή των Αγίων Πάντων ) .
• Τα Μηναία ( δώδεκα , ένα για κάθε μήνα, τα οποία περιέχουν όλα όσα ψάλλονται στις εορτές των αγίων που γιορτάζουν κάθε ημέρα , καθώς και το τυπικό και το Συναξάρια των ακίνητων εορτών όλου του έτους ) .
• Το Ωρολόγιο ( το οποίο περιέχει την ακολουθία των Ωρών , του Εσπερινού , του Όρθρου , του Αποδείπνου , τους Χαιρετισμούς της Θεοτόκου , απολυτίκια και κοντάκια των αγίων κ.ά. ) .
• Το Τυπικό ( που περιέχει την τάξη η οποία πρέπει να ακολουθείται κάθε ημέρα και εορτή καθ' όλο το έτος ) .
• Η Σύνοψη ( μικρού σχήματος βιβλίο που απευθύνεται κυρίως στους πιστούς , οι οποίοι μπορούν με αυτό να παρακολουθούν και να κατανοούν καλύτερα τις ακολουθίες ) .
• Ο Συνέκδημος ( μοιάζει με τη Σύνοψη αλλά είναι πληρέστερος σε περιεχόμενο ) .
• Το Ψαλτήριο ( που περιλαμβάνει όλους τους Ψαλμούς της Παλαιάς Διαθήκης καθώς και τις λεγόμενες εννέα ωδές ) .
• Η Παρακλητική ή Οκτώηχος ( η οποία είναι έργο του αγίου Ιωάννη του Δαμασκηνού και περιέχει τα τροπάρια της κάθε εβδομάδας , που ψάλλονται σύμφωνα με τους οκτώ ήχους της βυζαντινής μουσικής ) ,
• Το Ειρμολόγιο ( που περιέχει τους Ειρμούς του έτους οι οποίοι ψάλλονται κάθε ημέρα και εορτή , σύμφωνα με τους οκτώ ήχους της βυζαντινής μουσικής ) .

                                                                         Βυζαντινή μουσική

  Βυζαντινή μουσική είναι η εξέλιξη και καλλιέργεια της αρχαίας ελληνικής μουσικής και πήρε το όνομα αυτό από την περιοχή του Βυζαντίου , που είναι η πρώτη ονομασία της Νέας Ρώμης , πρωτεύουσας της νέας αυτοκρατορίας , κατά τον Κωνσταντίνο Παπαρηγόπουλο .

  Η Βυζαντινή Μουσική είναι η μουσική της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας , που μεταφράζεται και απαρτίζεται αποκλειστικά από ελληνικά κείμενα ως μελωδία . Έλληνες και ξένοι ιστορικοί συμφωνούν ότι αυτές οι μελωδίες , οι εκκλησιαστικοί Ήχοι και γενικά το όλο σύστημα της βυζαντινής μουσικής , συνδέεται στενά με το αρχαίο ελληνικό μουσικό σύστημα . Οι αρχές της χρονολογούνται από ορισμένους μελετητές στον 4ο αιώνα μ.Χ , λίγο μετά τη μεταφορά της πρωτεύουσας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στην Κωνσταντινούπολη από το Μέγα Κωνσταντίνο .

  Η βυζαντινή μουσική που διασώζεται , είναι στο σύνολό της εκκλησιαστική , με εξαίρεση κάποιους αυτοκρατορικούς ύμνους, που και αυτοί έχουν θρησκευτικά στοιχεία . Το βυζαντινό άσμα ήταν μονωδικό , σε ελεύθερο ρυθμό και προσπάθησε συχνά να απεικονίσει μελωδικά την έννοια των λέξεων . Η γλώσσα που χρησιμοποιήθηκε ήταν η ελληνική . Ο βυζαντινός ύμνος , του οποίου υπήρξαν τρεις τύποι , ήταν η μέγιστη έκφανση αυτού του μουσικού είδους .

  Μέρος της μουσικής του Βυζαντίου , αν και χρονικά μεταγενέστερο και με αρκετές δυτικές επιρροές , κυρίως από το 1204 και μετά , μπορεί να θεωρηθεί το δημοτικό τραγούδι · διαφέρει από την εκκλησιαστική μουσική στο ότι έχει σταθερό μέτρο , ώστε να εξυπηρετείται και ο χορευτικός σκοπός . Αυτό δεν είναι τυχαίο : στον ίδιο γεωγραφικό χώρο , από τον ίδιο πολιτισμό η μουσική είναι ενιαία . Μην ξεχνάμε πως η πρώτη φορά που διδάχθηκε ( ευρέως ) η δυτική μουσική στον Ελληνικό χώρο , ήταν με την έλευση του Όθωνα . Μέχρι τότε η μουσική που εκτελείτο, ακουγόταν καταγραφόταν και διδασκόταν ( εμπειρικά ή/και σε μουσικοδιδασκαλεία ) ήταν η βυζαντινή .

  Η Βυζαντινή Μουσική ακολουθεί παραλλαγμένη σε κάποια σημεία την Πυθαγορική Οκτάχορδο . Οι οκτώ ήχοι ή τρόποι της είναι : Πρώτος , Δεύτερος , Τρίτος , Τέταρτος , Πλάγιος του Πρώτου , Πλάγιος του Δευτέρου , Βαρύς και Πλάγιος του Τετάρτου . Οι ήχοι Πρώτος , Τέταρτος , Πλάγιος του Πρώτου και Πλάγιος του Τετάρτου ανήκουν στο Διατονικό γένος . Οι ήχοι Δεύτερος και Πλάγιος του Δευτέρου ανήκουν στο Χρωματικό γένος και οι ήχοι Τρίτος και Βαρύς στο Εναρμόνιο . Στο σημείο αυτό πρέπει να παρατηρήσουμε ότι ο βαρύς διατονικός ήχος ανήκει στο διατονικό γένος , χρησιμοποιεί δηλαδή τη διατονική κλίμακα . -